Sygnaliści w służbach mundurowych
IAAC: Czy w służbach mundurowych istnieje możliwość zgłoszenia nieprawidłowości/naruszeń prawa/regulaminów? Czy są do tego dedykowane kanały?
Wojciech Kawa (Ekspert ds. Bezpieczeństwa i Strategii, Młodszy inspektor Policji w stanie spoczynku):
Z uwagi na moje doświadczenie zawodowe, mogę udzielić odpowiedzi wyłącznie z perspektywy Policji. W Policji nie ma osobnych kanałów zgłoszeń nieprawidłowości, nie licząc BSW (przyp. Biuro Spraw Wewnętrznych).
W Policji nie ma jednego dedykowanego kanału zgłoszeń nieprawidłowości. Policjant korzysta
z ogólnych kanałów zgłoszeń.
- postępowanie skargowe / listowne, osobiste, fax, ePUAP, poczta elektroniczna
Skargi w imieniu innych osób można składać wyłącznie za ich wiedzą i zgodą. Brak zgody powoduje, że taką skargę pozostawia się w aktach bez udzielenia odpowiedzi występującemu. Zgodnie z § 8 pkt 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 8 stycznia 2002 r. w sprawie organizacji przyjmowania i rozpatrywania skarg i wniosków, skargi i wnioski niezawierające imienia i nazwiska oraz adresu osoby wnoszącej sprawę pozostawione będą bez rozpatrzenia.
- wszczęcie postępowania dyscyplinarnego przeciwko funkcjonariuszowi lub pracownikowi cywilnemu,
- skierowanie sprawy do związków zawodowych Policji lub pracowników cywilnych Policji,
- skierowanie skargi / pisma do Biura Spraw Wewnętrznych, Biura Kontroli, Pełnomocnika
ds. Ochrony Praw Człowieka.
(przyp. Polska Policja jako pierwsza w Europie ustanowiła w 2004 roku instytucję pełnomocników
ds. ochrony praw człowieka, odpowiedzialnych za przestrzeganie praw człowieka, etyki zawodowej oraz równego traktowania)
- raport do przełożonego – zdarzają się sytuacje, w których możliwym jest pominięcie bezpośredniego przełożonego i skierowanie raportu do wyższego rangą przełożonego np. bezpośrednio do Komendanta Głównego Policji. Niemniej jednak obowiązkiem jest zachowanie drogi służbowej w ramach dokonywania zgłoszenia.
- pisma, wnioski do instytucji zewnętrznych NIK, Rzecznik Praw Obywatelskich, prokuratura, CBA, a także media.
IAAC: Czy wewnętrzne jednostki jak np. w tym wypadku – BSW zachęcają funkcjonariuszy do informowania o nieprawidłowościach?
WK: Zachęca – to ich zadanie. Przeprowadzane są stosowne szkolenia, dostępne są również poradniki oraz osobne kanały – jeden dedykowany dla skarg, a drugi dla zgłoszeń/informowaniu
o możliwym popełnieniu przestępstwa bądź wykroczenia. Ten drugi z wymienionych kanałów dostępny jest w formie elektronicznej.
IAAC: Czy są jakiekolwiek regulacje systemowe definiujące proces zgłaszania nieprawidłowości,
w tym przeprowadzania postępowania wyjaśniającego?
WK: Na chwilę obecną w Policji, jak i we wszystkich służbach mundurowych, nie obowiązuje kompleksowa ustawa lub inny akt prawny, który regulowałby niniejszą problematykę.
IAAC: Czy w służbach mundurowych funkcjonuje pojęcie sygnalisty, czy też pokutuje wizerunek donosiciela?
W Policji pokutuje pojęcie „donosiciela”. W większości ujawnianych przypadkach, pojęcie “donosiciel” nadal funkcjonuje jako określenia osób (funkcjonariuszy), którzy zgłaszają np. przełożonym nieprawidłowości czy wręcz łamanie prawa.
Konsekwencje dla sygnalistów – co widać w wielu przypadkach – bywają bardzo poważne. Począwszy od niekorzystnej oceny służbowej, upomnienia, przeniesienia do odległej jednostki poprzez zwolnienie ze stanowiska, blokowanie dostępu do szkoleń, obniżenie uposażenia, degradację, a nawet zwolnienie ze służby. Taka jest sytuacja w służbach mundurowych. Wynika to z faktu organizacji stosunku służbowego. Stosunek służbowy żołnierza czy policjanta zawiera wiele elementów zależności od przełożonego, których brak w tzw. cywilnej pracy, które nie unormowane zostały przepisami Kodeksu pracy.
Funkcjonariusze boją się sygnalizować nieprawidłowości. Wynika to przede wszystkim
z przeświadczenia, że mogą zostać stygmatyzowani, czy też wykluczani ze swojego środowiska.
Problem nie polega jedynie na konieczności wprowadzenia regulacji zapewniających im ochronę, ale też w tym, jak będą one brzmiały i jakie dadzą im możliwości dalszej pracy w zawodzie. Główną barierą jest mentalność, podejście do tego typu spraw ze strony szeroko rozumianego środowiska. To obawy o reakcje kolegów, przełożonych, wytykanie palcami, stygmatyzowanie. Prawda jest niestety taka, że nawet jeśli np. policyjny sygnalista zostanie otoczony ochroną i nie poniesie konsekwencji zgłoszenia tj. nie zostaną w stosunku do niego podjęte żadne działania odwetowe, to i tak może odczuć niechęć ze strony otoczenia.
IAAC: Jakie zmiany powinny zostać wprowadzone w służbach mundurowych, aby zwiększyć transparentność i przejrzystość wewnątrz ich struktur?
WK: Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii, nie wpływa na odpowiedzialność państw członkowskich za zapewnienie bezpieczeństwa narodowego ani na uprawnienia państw członkowskich do ochrony swych podstawowych interesów bezpieczeństwa tj. nie dotyczy służb mundurowych.
Niemniej jednak w polskiej ustawie można rozszerzyć katalog instytucji obowiązanych o służby mundurowe. Alternatywnym rozwiązaniem byłoby uchwalenia zbliżonej swym zakresem, ustawy[Podział zawijania tekstu]o ochronie sygnalistów w służbach mundurowych.
IAAC: Jakie rozwiązania „ochronne” powinien przewidzieć ustawodawca w projekcie takiej ustawy dedykowanej służbom mundurowym”?
WK: Sygnalistom w służbach mundurowych trzeba zagwarantować pełną anonimowość, a przede wszystkim przeniesienie w inne miejsce, do innej komendy, po ujawnieniu zgłoszenia.
Ponadto projekt takiej regulacji powinien zawierać dedykowany kanał informowania[Podział zawijania tekstu]o nieprawidłowościach tudzież niewłaściwym, niezgodnym z prawem postępowaniu bezpośrednich przełożonych. Istotne wydaje się też doprecyzowanie pozycji i ochrony działaczy związkowych, aby w zakresie legalnej działalności mieli oni szeroką swobodę działania i byli odpowiednio prawnie chronieni przed reperkusjami za działalność związkową.
Rzeczona ustawa powinna wprowadzać nowe rozwiązania w zakresie pragmatyki służbowej dot. instytucji kontroli sądowej czynności pracodawcy, pod kątem przeciwdziałania zachowaniu mającym znamiona odwetu za dokonanie zgłoszenia nieprawidłowości. Obecnie brak jest przepisów, które nakazywałyby sądom pracy (lub sądom administracyjnym) analizę, czy dane zachowanie pracodawcy nie stanowi działalności odwetowej za działalność sygnalisty. Chodzi tu w szczególności o brak możliwości dokonania oceny, że podana przyczyna wypowiedzenia lub zwolnienia bez zachowania okresu wypowiedzenia jest pozorna (fasadowa) i kryje się za nią wyłącznie chęć reperkusji ze strony pracodawcy. W ślad za brakiem takiego obowiązku, brak jest też odpowiednich narzędzi prawnych reakcji sądu w postaci przywracania do pracy lub zasądzania odszkodowania za ową pozorność sankcji nałożonych przez pracodawcę na pracownika-funkcjonariusza sygnalistę.
IAAC: Kluczowym zatem poza zmianą i nowelizacją obowiązujących przepisów, wydaje się również konieczność rewizji kultury organizacji w tym Policji, a także innych służb mundurowych?
WK: Musimy zdać sobie sprawę, iż jeżeli nie zostanie zbudowana kultura akceptacji dla sygnalistów w miejscu pracy czy też służby, osoby informujące o nieprawidłowościach będą wciąż obiektem szykan ze strony otoczenia. Kluczowa jest tu rola pracodawców / przełożonych, którzy przy wprowadzaniu kanałów raportowania nadużyć w swoich organizacjach, nie powinni zapominać o polityce „zero tolerancji” dla piętnowania sygnalistów. Kultura organizacyjna przyjazna sygnalistom to taka, która nie tworzy barier przed otwartym komunikowaniem przełożonym zaobserwowanych problemów. Standardem powinno być przy tym co najmniej udzielanie sygnaliście informacji zwrotnej, zapewnienie o rozpatrzeniu każdego zgłoszenia, a ponadto poinformowanie o tym jak zgłoszona przez niego sprawa, została rozpatrzona i wykorzystana, aby uniknąć wrażenia, że jego działania pozostają obojętne kierownictwu, jak i całej organizacji.
